Himachal Pradesh Information In Marathi हिमाचल प्रदेश राज्याची संपूर्ण माहिती नमस्कार मित्रांनो, आज आपण अशा राज्यांची माहिती पाहणार आहोत जो बर्फाळ पर्वतांमध्ये वसलेला आहे, तो म्हणजे हिमाचल प्रदेश. हिमाचल प्रदेश एक खूप सुंदर राज्य आहे.
हिमाचल प्रदेश राज्याची संपूर्ण माहिती Himachal Pradesh
Information In Marathi
हिमाचल प्रदेश हिमालयाच्या कुशीतील एक भारतीय घटक राज्य.
हिमाचल प्रदेश बर्फाळ पर्वतांमध्ये वसलेले एक खूप सुंदर राज्य आहे. ज्याची राजधानी शिमला आहे. शिमला हिमाचल प्रदेश मधील सर्वात मोठे शहर सुद्धा आहे. हिमाचल प्रदेश भारताच्या उत्तरेला वसलेले आहे.
हिमाचल प्रदेशचा शाब्दिक अर्थ “हिमाच्छादित पर्वतांचा प्रांत” असा आहे. हिमाचल प्रदेश ला देवांची भूमी असेही म्हणतात. या प्रदेशात आर्यांचा प्रभाव ऋग्वेदा पेक्षा जुना आहे.
हिमाचल प्रदेशची राजधानी शिमला पूर्ण जगामध्ये आपल्या पर्यटनासाठी प्रसिद्ध आहे. येथे दरवर्षी लाखो लोक बर्फाळ पर्वत पाहण्यासाठी येतात.
शिमला मध्ये असणाऱ्या कालका शिमला रेल्वे ट्रॅक याला युनेस्कोने जगातील सर्वात सुंदर म्हणून घोषित केले आहे. यावरून आपण ते किती सुंदर आहे याचा अंदाज लावू शकतो.
हिमाचल प्रदेश चा राज्य प्राणी हिम तेंदुआ आहे जो पूर्ण जगामध्ये फक्त भारताच्या हिमालय पर्वतामध्ये आणि आशियाच्या काही देशांमध्ये आढळतो. ज्यामध्ये पाकिस्तान, अफगाणिस्तान, भूतान, श्रीलंका, रशिया, नेपाळ, म्यानमार हे देश समाविष्ट आहेत.
उन्हाळ्यामध्ये पर्यटनासाठी हिमाचल प्रदेश सर्वात चांगले स्थळ आहे. कारण येथे उन्हाळ्यामध्ये सुद्धा हवामान खूप थंड असते.
हिमाचल प्रदेश मधील जवळजवळ 67 टक्के भाग जंगलाने व्यापलेला आहे.
हिमाचल प्रदेश मध्ये जवळजवळ 463 प्रजातीचे पक्षी, 77 प्रजातीचे स्तनधारी प्राणी, 44 प्रजातीचे साप आणि जवळ जवळ 80 प्रजातीचे मासे आढळतात.
हिमाचल प्रदेश देवदार जंगलाने भरलेला आहे.
पूर्ण भारतामध्ये सर्वात कमी भ्रष्टाचारी राज्यांच्या यादी मध्ये हिमाचल प्रदेश दुसऱ्या क्रमांकावर आहे. केरळ प्रथम क्रमांकावर आहे.
हिमाचल राज्याची निर्मिती
- हिमाचल प्रदेश या शब्दाची निर्मिती हेमा या संस्कृत शब्दापासून झाली आहे. ज्याचा अर्थ आहे बर्फ.
- 25 जानेवारी 1971 ला हिमाचल प्रदेश ला पूर्ण राज्याचा दर्जा मिळाला. आणि हे भारताचे 18 वे राज्य बनले आहे.
- 2 जुलै 2013 ला हिमाचल प्रदेश देशातील पहिले प्रदूषण मुक्त राज्य म्हणून घोषित केले गेले. सार्वजनिक ठिकाणी धूम्रपान करणे येथे नियमाविरुद्ध आहे.
हिमालय प्रदेशाचा इतिहास
हिमाचल प्रदेशचा इतिहास मानवी अस्तित्वाचा इतिहासाइतकाच प्राचीन आहे . हिमाचल प्रदेशातील विविध भागात केलेल्या उत्खननात सापडलेल्या साहित्यावरून या वस्तुस्थितीचा पुरावा मिळतो . प्राचीन काळी या प्रदेशातील मूळ रहिवासी दास, दास्यू आणि निषाद या नावाने ओळखले जात होते.
एकोणिसाव्या शतकात रणजितसिंगने या प्रदेशातील अनेक भाग आपल्या राज्याला जोडले. इंग्रज इथे आल्यावर त्यांनी गोरखा लोकांचा पराभव करून काही राजांच्या संस्थानांना आपल्या साम्राज्यात जोडले.
शिमला येथे २ मार्च १९४८ इ.सहिल स्टेटच्या राजांची परिषद दिल्लीत भरली होती. मंडीचे राजा जोगेंद्र सेन राजांचे नेतृत्व करत होते. या राजांनी ८ मार्च १९४८ रोजी हिमाचल प्रदेशात सामील होण्यासाठी करार केला. हिमाचल प्रदेश राज्याची निर्मिती १५ एप्रिल १९४८ रोजी झाली.
त्या वेळी संपूर्ण राज्य चार जिल्ह्यांमध्ये विभागले गेले होते आणि पंजाब हिल राज्यांना पतियाळा आणि पूर्व पंजाब राज्य असे नाव देण्यात आले होते. 1948 मध्ये सोलनसोलनचा नालागडसंस्थानाचा समावेश होता.
एप्रिल 1948 मध्ये, या क्षेत्राच्या 27,000 चौरस किमीमध्ये पसरलेल्या सुमारे 30 संस्थानांचे विलीनीकरण करून हे राज्य केंद्रशासित प्रदेश बनवण्यात आले.
किन्नौर जिल्ह्याची स्थापना
1 मे 1960 रोजी सहावा जिल्हा म्हणून किन्नौरची निर्मिती करण्यात आली. महासू जिल्ह्यातील चिनी तहसील आणि रामपूर तालुक्यातील १४ गावांचा या जिल्ह्यात समावेश करण्यात आला. त्याचे तीन तहसील कल्प, निचार आणि पूह करण्यात आले.
पंजाबची पुनर्रचना
1966 मध्ये पंजाबची पुनर्रचना करण्यात आली आणि पंजाब आणि हरियाणा ही दोन राज्ये करण्यात आली. पंजाबपासून हिमाचल प्रदेशापर्यंत भाषा आणि तिहारी प्रदेशाचा समावेश होता.
संजौली, भरारी, कुसुमपती इत्यादी प्रदेश जे पूर्वी पंजाबमध्ये होते आणि नालागढ इत्यादी प्रदेश जे पंजाबमध्ये होते ते पुन्हा हिमाचल प्रदेशात समाविष्ट करण्यात आले. 1966 मध्ये, पंजाबच्या डोंगराळ भागांचे विलीनीकरण करून त्याची पुनर्रचना करण्यात आली , त्यानंतर त्याचे क्षेत्रफळ 55,673 चौरस किमी इतके वाढले.
1972 मध्ये पुनर्रचना
हिमाचल प्रदेशला 25 जानेवारी 1971 रोजी पूर्ण राज्याचा दर्जा मिळाला. 1 नोव्हेंबर 1972 रोजी कांगडा जिल्ह्यातील कांगडा, उना आणि हमीरपूर हे तीन जिल्हे निर्माण करण्यात आले. सोलन जिल्हा हा महासू जिल्ह्याच्या भागातून तयार करण्यात आला.
हिमाचल राज्याचा भूगोल
हिमाचल प्रदेश हे उत्तर भारतातील एक पहाडी राज्य आहे. हिमाचलच्या उत्तरेला जम्मू आणि काश्मीर, पश्चिमेला पंजाब, आग्नेयेला उत्तराखंड व दक्षिणेला
हरियाणा ही राज्ये आहेत.
राज्याची एकूण भौगोलिक क्षेत्र 55,673 चौरस किलोमीटर आहे. वन अभिलेखानुसार एकूण वनक्षेत्र 37,033 चौरस किलोमीटर आहे. यापैकी 16,376 चौरस किलोमीटर क्षेत्र असे आहे जेथे पर्वतीय गवताळ प्रदेशात वनस्पती कायमस्वरूपी बर्फाने झाकलेली असल्याने उगवता येत नाही.
राज्यात 2 राष्ट्रीय उद्याने आणि 32 वन्यजीव अभयारण्ये आहेत. वन्यजीव अभयारण्य अंतर्गत एकूण क्षेत्रफळ 5,562 किमी आहे, राष्ट्रीय उद्यान अंतर्गत 1,440 किमी आहे. अशा प्रकारे एकूण संरक्षित क्षेत्र 7,002 किमी आहे.
हिमाचल प्रदेश हा हिमालय पर्वताच्या शिवालिक रांगेचा भाग आहे. घग्गर नदीचा उगम शिवालिक पर्वतरांगातून होतो. राज्यातील इतर प्रमुख नद्यांमध्ये सतलज आणि बियास यांचा समावेश होतो . हिमाचल हिमालयाचा सुदूर उत्तरेकडील भाग लडाखच्या थंड वाळवंटाचा विस्तार आहे आणि लाहौल आणि स्पिती जिल्ह्याच्या स्पिती उपविभागात आहे.
हिमालयाच्या तीन प्रमुख पर्वतरांगा, ग्रेटर हिमालय, लेसर हिमालय; ज्यांना हिमाचलमध्ये धौलाधर आणि उत्तरांचलमध्ये नागतिभा म्हणतात आणि शिवालिक उत्तर-दक्षिण दिशेने पसरले आहेत. पर्वतरांगा या हिमालयाच्या विभागात आहेत. 1000 ते 2000 मीटर उंचीच्या कमी हिमालयातील पर्वत हे ब्रिटीश प्रशासनासाठी मुख्य आकर्षण राहिले आहेत.
नद्या
हिमाचल प्रदेशातून पाच प्रमुख नद्या वाहतात. हिमाचल प्रदेशात वाहणाऱ्या पाच नद्या आणि लहान नाले बारा महिने असतात. त्यांचे स्त्रोत बर्फाच्छादित टेकड्यांमध्ये आहेत. हिमाचल प्रदेशात वाहणाऱ्या पाच नद्यांपैकी चार नद्यांचा उल्लेख ऋग्वेदात आहे.
त्यावेळी त्यांना अरकारी (चनाब), पुरुष्णी (रवी), अरिजिकिया (बियास) आणि शतदुई (सतलुज), यमुनोत्रीमधून उगम पावणारी पाचवी नदी (कालिंदी) यांसारख्या इतर नावांनी ओळखले जात होते , जे सूर्यदेवाशी तिचे पौराणिक संबंध दर्शवते.
जिल्हे
सांप्रत हिमाचल प्रदेश राज्यात बिलासपूर, चंबा, हमीरपूर, कांग्रा, किन्नौर, कुलू, लाहूल व स्पिती, मंडी, सिमला, सिरमौर, सोलन व उना असे बारा जिल्हे आहेत.
हिमाचल प्रदेशची लोकसंख्या
भारताच्या 2011 च्या जनगणनेनुसार, हिमाचल प्रदेशची एकूण लोकसंख्या 68,64,602 आहे. त्यापैकी पुरुषांची लोकसंख्या 34,81,873 तर महिलांची लोकसंख्या 33,82,729 आहे. 2011 च्या जनगणनेच्या आकडेवारीनुसार हिमाचल प्रदेशचे लिंग गुणोत्तर 972/1000 आणि साक्षरता दर 82.78% आहे.
त्यापैकी महिला 73.60% व पुरुष 90.83% साक्षर आहेत. लोकसंख्येची घनता 123 आहे. राज्यात शहरीकरणाचे प्रमाण 10% असून लोकसंख्या मुख्यत्वे गद्दी,किन्नर, गुज्जर ,पंगवाल आणि लाहुली या पाच समूहात विभागलेली आहे.
हवामान
हिमाचलमध्ये उन्हाळा, शरद ऋतू आणि पावसाळा असे तीन ऋतू आहेत. समुद्रसपाटीपासूनच्या उंचीच्या फरकामुळे हिमाचल प्रदेशचे हवामानही बदलते. वर्षभर कुठेतरी वर्षभर बर्फ पडतो, तर कुठे गरम असतो . हिमाचलमध्ये गरम पाण्याचे झरेही आहेत आणि हिमनद्याही आहेत. हे समुद्रसपाटीपासूनच्या उंचीमधील फरकामुळे आहे.
हिमाचल प्रदेशाच्या हवामानात उंचीनुसार प्रदेशपरत्वे विविधता आढळते. अगदी उत्तरेकडील हिमाद्री पर्वतश्रेणी कायम बर्फाच्छादित असल्यामुळे तेथील हवामान अतिथंड असते. तेथील बर्फाच्या थरांची जाडी २५ ते ३० मी. आढळते मात्र लेसर हिमालय भागात हवामान समशीतोष्ण कटिबंधीय प्रकारचे आहे.
उंच माथ्याच्या भागात अल्पाइन किंवा आर्क्टिक प्रकारचे शीत हवामान आढळते. पंजाबच्या पठारी प्रदेशाला लागून असलेल्या शिवालिक प्रदेशात जून ते सप्टेंबरपर्यंत पावसाळा असतो. तेथील सरासरी पर्जन्यमान १८३ सेंमी. असून तो मुख्यत्वे नैर्ऋत्य मोसमी वाऱ्यांच्या काळात पडतो.
उन्हाळ्यातील कमाल तापमान २०° से. असते तर हिवाळ्यात विशेषत: जानेवारी-फेब्रुवारी महिन्यांत ते ४.४° ते ⇨ ६° से.पर्यंत आढळते. या काळात बर्फ पडतो, कडे कोसळतात, भूमिसर्पण होते आणि रहदारी ठप्प होते. कधीकधी उणे सेल्सिअसपर्यंत तापमान जाते. मनाली-लेहसह अनेक राज्यमार्ग बर्फ पडल्यामुळे वाहतुकीस बंद होतात.
वार्षिक जलवायुमानाचा विचार करता राज्यात उबदार व आल्हाददायक हवामान मे ते जुलैचा मध्य व सप्टेंबरचा मध्य ते नोव्हेंबरचा पहिला आठवडा यांदरम्यान असते. दून खोऱ्यांमध्ये उन्हाळ्यात तापमान वाढते आणि सरासरी सु. २२५ सेंमी. पाऊस पडतो.
भाषा
हिंदू धर्मीयांचे प्रयाण अधिक असून काही बौद्ध, शीख, इस्लाम व ख्रिश्‍चन धर्मीयही आहेत. राज्यात पहाडी, हिंदी, पंजाबी,कांगरी ,मांदियाळी आणि किन्नौरी या भाषा बोलल्या जातात.
शेती
हिमाचल प्रदेशात शेती हा मुख्य व्यवसाय आहे. राज्याच्या अर्थव्यवस्थेत ती महत्त्वाची भूमिका बजावते. राज्यातील एकूण 70 टक्के लोक शेती व्यवसायावर अवलंबून आहेत. राज्याच्या एकूण देशांतर्गत उत्पादनापैकी 22.1 टक्के कृषी आणि संलग्न क्षेत्रातून मिळणाऱ्या उत्पन्नाचा वाटा आहे.
एकूण ५५.६७३ लाख हेक्टर भौगोलिक क्षेत्रापैकी ९.७९ लाख हेक्टर जमीन ९.१४ लाख शेतकऱ्यांच्या मालकीची आहे. एकूण जमिनीपैकी ८६.४ टक्के जमीन मध्यम आणि लहान शेतकऱ्यांकडे आहे. राज्यातील शेतजमीन केवळ 10.4% आहे. सुमारे 80 टक्के क्षेत्र पावसावर अवलंबून आहे.
बागकाम
निसर्गाने हिमाचल प्रदेशला विस्तृत कृषी-हवामान प्रदान केले आहे ज्यामुळे शेतकऱ्यांना विविध फळे पिकवण्यास मदत झाली आहे. फळबाग लागवडीखालील प्रमुख फळे आहे.
येथील जमीन बऱ्यापैकी सुपीक असून पाण्याची सोय असल्यास तिच्यात चांगली पिके येतात. कांग्रा खोऱ्यात गहू, जव, चणा, मटार, मका, धान व सर्व प्रकारच्या डाळी पिकतात. उंच पहाडी प्रदेशतील शेती ही पायऱ्यापायऱ्यांची सोपान असून ती अत्यंत कष्टमय असते. त्यात धान, मका, गहू, उडीद, राजमा, बटाटे, आले, ओगला, फाफर ही बारीक धान्ये, तसेच राई, सरसू इ. पिके होतात.
स्थलांतरित (झूम) शेतीही येथे केली जाते. येथील राजमा आकाराने मोठा व स्वादिष्ट असतो. बियाणे म्हणून त्याची निर्यात होते. शेतीपेक्षा फळबागांना येथील हवामान अनुकूल असून मेहनत कमी लागते. सांप्रत राज्यात वीस निरनिराळ्या जातीची सफरचंदे होतात. कोटगढ हे सफरचंदाचे आगर असून कुलूखोरेही सफरचंदासाठी प्रसिद्ध आहे.
सप्टेंबर-ऑक्टोबर-मध्ये सफरचंदे पिकून तयार होतात पण उंच पहाडी प्रदेशातील थंड हवेमुळे ती अनेक दिवस टिकतात. किन्नौर जिल्ह्यात उत्तम प्रकारची द्राक्षे, अंजीर, पीच (सप्ताळू), अलुबुखार,अक्रोड, चिलगोझे इत्यादी फळे होतात. कांग्रा जिल्ह्यात आंबे, पेरू, केळी, प्येअर, संत्री इ. फळे खूप होतात. यांशिवाय येथे आडू, अलूचा, चेरी, चूली, जरदाळू, लिंबू जातीची फळे, लिटशी, स्ट्रॉबेरी, बेशमी इ. फळे तयार होतात.
1950 मध्ये केवळ 792 हेक्टर क्षेत्र फळबागाखाली होते , ते वाढून 2.23 लाख हेक्टर झाले आहे. त्याचप्रमाणे फळांचे उत्पादन 1950 मध्ये 1200 मेट्रिक टन होते, ते 2007 मध्ये 6.95 लाख टन झाले आहे.
हिमाचल प्रदेशाचा पेहराव
निरनिराळ्या भागांतील लोकांची वेशभूषा, खाणेपिणे व रीतिरिवाज भिन्न आहेत. कांग्रा व सिरमौर जिल्ह्यांतील हवामान उबदार आहे. तेथील लोक सुती कपडे वापरतात परंतु लाहुल-स्पिती व किन्नौर यांसारख्या पहाडी प्रदेशांतील हवामान फार थंड असते.
तेथील लोक बाराही महिने गरम कपडे घालतात. मात्र राज्यातील बहुतेक सर्व स्त्री-पुरुष विशेष प्रकारची लोकरी टोपी वापरतात.
हिमाचल प्रदेशाचे अन्न व पेय
येथील सामान्य लोकांचे खाणेपिणे साधे असून भात, जव, मक्याची रोटी, डाळ, भाजी असा आहार असतो मात्र लुगडी नामक देशी दारू बहुतेक सर्व लोक पितात.
वने व प्राणी
लेसर हिमालयात व शिवालिक प्रदेशात घनदाट जंगले आहेत. त्यांत देवदार, चीड (पाइन), बांज, कैल इ. वृक्ष असून पर्वतांच्या उतारावर गवताची कुरणे आढळतात. या अरण्यमय भागामुळे अरण्यावलंबी अनेक व्यवसाय तिथे चालतात. तसेच गवताच्या मुबलकतेमुळे मेंढपाळी व्यवसायही चालतो.
जंगलात अस्वले, नीलगाय, चिंकारा, रानकोंबड्या, तांबडा पंडक (पँडा), खवल्या मांजर, लांडगा, हरिण, काळवीट, याक व सरपटणारे प्राणी पाहावयास मिळतात. दुर्मिळ व सध्या नामशेष होण्याच्या मार्गावर असलेला हिमचित्ता येथे आढळतो. तिबेटी अरगली मेंढ्या येथे आहेत. राज्यात दोन राष्ट्रीय उद्याने आणि ३२ वन्य जीव अभयारण्ये आहेत.
खनिज संपत्ती
हिमाचलमध्ये अनेक प्रकारची खनिजे आहेत. यामध्ये चुनखडी, डोलोमाइट समृद्ध चुनखडी, खडक मीठ, सिलिका वाळू आणि स्लेट यांचा समावेश होतो. लोह , तांबे , चांदी , शिसे , युरेनियम आणि नैसर्गिक वायू देखील येथे आढळतात .
रॉक मीठ: लेखनाला स्थानिक भाषेत रॉक सॉल्ट म्हणतात . ही भारतातील एकमेव रॉक मिठाची खाण आहे. मगलीमध्ये समुद्र कोरडे करून मीठ तयार केले जाते. रॉक मीठ औषध आणि पशुखाद्यासाठी वापरले जाते.
नैसर्गिक तेल वायू : नैसर्गिक तेल वायू स्वारघाट ( बिलासपूर ), चौमुख ( सुंदरनगर ), चमकोल ( हमीरपूर )) आणि दियोत्सिद्ध ( हमीरपूर ) येथे आढळते. ज्वालामुखी ( कांगडा ) आणि रामशहर ( सोलन ) येथेही नैसर्गिक तेल वायू आढळतो .
स्लेट: राज्यात सुमारे 222 लहान-मोठ्या स्लेट खाणी आहेत. खनियारा ( धर्मशाला ), मंडी , कांगडा आणि चंबा येथे स्लेट चांगल्या प्रमाणात आढळतात . मंडईत स्लेटपासून फरशा बनवण्याचा कारखाना आहे. स्लेटचा वापर छप्पर आणि मजले बनवण्यासाठी केला जातो. चांगली स्लेट, जोरदार हिमवर्षावातही तुटत नाही.
सिलिका वाळू : सिलिका वाळू, बिलासपूर, हमीरपूर, कांगडाउना आणि मंडईतील दऱ्या-नाल्यांमध्ये तो आढळतो. उना जिल्ह्यातील पालकवा, हरोली, बथरी खोऱ्यांमध्ये चमकदार दगड आणि वाळू आढळतात. हे बांधकाम, पूल, धरणे आणि रस्ते बांधकामात वापरले जाते.
युरेनियम: चिंजराधा, जरी (बंजार), ढेला, गडसा व्हॅली (कुल्लू) आणि हमीरपूरमध्ये युरेनियम आढळून आले आहे. तो अणुऊर्जेचा स्रोत आहे.
उद्योगधंदे
राज्यात ३४९ मोठे व मध्यम उद्योग आणि ३३, २८४ लघुउद्योग असून त्यांमुळे दोन लाख लोकांना रोजगार उपलब्ध झाला आहे. येथे कृषिव्यवसायाला साहाय्यक अवजारे निर्मितीचा व्यवसाय मोठा आहे.
टर्पेन्टाईन व रेझीन निर्मिती नाहन येथे टेलिव्हीजन संच, जोरखते, बीअर आणि मद्ये सोलन येथे सिमेंट राजबन येथे फळांची प्रक्रिया यंत्रणा पार्वानू येथे आणि इलेक्ट्रॉनिक वस्तू सिमल्याजवळ बनविल्या जातात. राज्यशासनाने जलशक्तीचा मोठ्या प्रमाणावर उपयोग करून खनिजद्रव्ये आणि लाकूड यांच्या उद्योगांना चालना दिलेली आहे.
राज्यशासन फळबागांना सर्वतोपरी मदत करत असून ती टिकण्यासाठी शीतगृहाची व्यवस्था करीत असते. फळांवर प्रक्रिया करण्याचा उद्योगही चालतो. सफरचंदांची अन्य राज्यांत निर्यात होते. राज्यातील उद्यान शेतीच्या एकात्मिक विकासासाठी उद्यानविज्ञान तंत्रविद्या मंडळ स्थापन करण्यात आले आहे.
या योजनेअंतर्गत वेगवेगळ्या कृषी-जलवायुमानीय विभागांत चार प्रकर्ष केंद्रे निर्माण करण्यात आली असून तेथे पर्जन्यजल साठवण, गांडूळ खत, हरितगृहे, सेंद्रिय शेती व कृषी यांत्रिकीकरण इत्यादी सर्वसाधारण सुविधा उपलब्ध करून देण्याची योजना आहे. या योजनेत मागास आणि प्रगत विभागांचा योग्य तो समन्वय साधण्याचा प्रयत्न आहे. येथे अनेक प्रकारचे कुटीरउद्योग चालतात.
त्यांपैकी जंगलातील मध गोळा करण्याचा व्यवसायसुद्धा येथे वाढत आहे. लोकर काढून त्याचे कापड विणणे, हा येथील व्यापक कुटीरउद्योग असून घराघरांतून तो चालतो. जंगलातील लाकूड तोडणे, त्याचे ओंडके कापणे आणि ते नद्यांतून वाहून वखारीत नेणे या कामातही अनेक लोक गुंतलेले आढळतात. चीडाच्या वृक्षापासून डिंकासारखा गंदा बरोजा नावाचा एक पदार्थ निघतो. तो विकण्याचाही धंदा चालतो.
दरडोई उत्पन्नाच्या बाबतीत हिमाचल प्रदेश भारतातील राज्यांमध्ये 15 व्या क्रमांकावर आहे. बारामाही नद्यांच्या उपलब्धतेमुळे हिमाचल इतर राज्यांना जलविद्युत ऊर्जा विकते. राज्याची अर्थव्यवस्था जलविद्युत, पर्यटन आणि कृषी या तीन प्रमुख घटकांवर अवलंबून आहे.
