Tapi River Information In Marathi नमस्कार मित्रांनो ,आज आपण या पोस्ट मध्ये तापी नदी बद्दल संपूर्ण माहिती जाणून घेणार आहोत .महाराष्ट्रातून वाहणाऱ्या सर्वात लांब नद्या या यादीमध्ये 7 व्या क्रमांकाची नदी आहे. तापी नदी भारताच्या पश्चिमेच्या भागातील वाहणारी नदी ही तापी नदी!!! ही नदी खान्देश उत्तर महाराष्ट्रातील वाहणारी एक महत्त्वाची नदी आहे.
तापी नदीची संपूर्ण माहिती Tapi River Information In Marathi
भारताच्या मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र व गुजरात या राज्यांमधून वाहणार्‍या नदीला “पश्चिम वाहिनी” नदी असे म्हणतात. भारतातील पूर्वेकडून तसेच पश्चिमेकडे वाहणारी ही एक महत्त्वाची नदी आहे.
तिच्या महत्त्वाच्या उपनद्या सुकी,गोमाई, अरुणावती आणि अनेर आहेत. ज्या त्यास उजवीकडे जोडतात. डावीकडून वाघुर,अमरावती, बुरे,पांझरा, बोरी, गिरणा, पूर्णा, मोना आणि सिपना हे डावीकडून सामील होत आहेत. उत्तर महाराष्ट्रातील जळगाव, धुळे, नंदुरबार या जिल्ह्यातून वाहत जाते. तापी नदीला “खान्देश कन्या” असेही संबोधतात.
उगम
तापी नदी मध्य प्रदेशात महादेव डोंगरात बैतुल जिल्ह्यात मुलताई या ठिकाणी उगम पावून अमरावती जिल्ह्यातील 49 किलोमीटर वाहत जाऊन पुन्हा मध्य प्रदेशात प्रवेश करते व पुन्हा जळगाव जिल्ह्यात रावेर तालुक्यात ब्रम्हणपूरच्या खिंडीजवळ महाराष्ट्रात प्रवेश करते.
लांबी
तापी नदीची एकूण लांबी 724 किलोमीटर असून महाराष्ट्रातील (अमरावती, जळगाव, धुळे व नंदुरबार) लांबी 208 किलो मीटर एवढी आहे .राज्यातील सर्वात जास्त अंतर वाहणारी पश्चिम वाहिनी नदी आहे .ती महाराष्ट्रातील नंदुरबार जिल्ह्यातील तळोदा तालुक्यात गुजरात मध्ये प्रवेश करते व गुजरात राज्यातील सुरत जवळ अरबी समुद्रात जाऊन मिळते.
तापी नदीचे राजकीय व भौगोलिक क्षेत्र
तापी नदी खोर्‍याचे महाराष्ट्रातील एकूण क्षेत्रफळ 51,504 चौरस किलोमीटर इतके आहे.
भारताच्या संपूर्ण भौगोलिक क्षेत्राच्या सुमारे 2.0 टक्के क्षेत्र व्यापते.हे खोरे महाराष्ट्रात 51,504 चौरस किलोमीटर, मध्य प्रदेश, 9,804 चौरस किलोमीटर आणि गुजरातमध्ये 3,837 चौरस किलोमीटर व्यापलेले आहे.
महाराष्ट्रातील अमरावती, अकोला, बुलढाणा, वाशिम, जळगाव, धुळे, नंदुरबार आणि नाशिक जिल्हे, मध्य प्रदेशातील बैतूल आणि बुऱ्हाणपूर जिल्हे आणि गुजरातमधील सुरत जिल्हे हे नदीपासून उगम पावणारे जिल्हे आहेत.
तापी नदीच्या खोऱ्यामध्ये जळगाव जिल्ह्याचा मोठा प्रदेश येतो. अजिंठा डोंगररांगा, उत्तरेकडील सातपुडा पर्वत तसेच दक्षिणेकडील सातमाळा डोंगराच्या दरम्यानचा प्रदेश तापी नदीच्या खोऱ्यात येतो.
तापी नदीची प्रमुख उपनदी पूर्ण आहे .तापी नदीच्या जलवाहन क्षेत्रामध्ये मुख्यत्वे अमरावती, अकोला ,बुलढाणा, जळगाव ,धुळे नंदुरबार इत्यादी पश्चिम विदर्भ व उत्तर महाराष्ट्रातील जिल्ह्यांचा समावेश होतो .तापी नदीचा प्रवाह पूर्व पश्चिम दिशेने खान्देशातून गेलेला आहे तसेच उत्तरेस सातपुडा श्रेणी व दक्षिणेस सातमाळा-अजिंठा डोंगरा दरम्यान तापी-पूर्णा खोरे विस्तारलेले आहे. तसेच महाराष्ट्रातील पुढे गुजरात मध्ये प्रवेश करताना उत्तरेस अस्तंभा डोंगर व दक्षिणेस गाळण डोंगर यामध्ये तापी खोरे 40 किलोमीटर रुंद आहे.
सातपुडा पर्वत रांगातून दक्षिणेस खाली येणाऱ्या जलप्रवाह यामुळे या भागात फार मोठ्या प्रमाणात घळ्या निर्माण झाल्या असून पायथ्याशी गिरीपाद निर्माण झाले आहेत. तेथील खोल घळ्यांमुळे बिहडची निर्मिती झाली आहे. तापी-पूर्णा खोरे च्या दोन्ही उत्तरांवर घळ्या व उंच दरडी आहेत. तापी-पूर्णा खोरे हे सुपीक काळ्या कसदार मातीचा प्रदेश म्हणूनही ओळखला जातो.
दक्षिण पठारावरून वाहणारी तापी नदी सुमारे सातशे किलोमीटर लांबीची आहे. तापी आणि नर्मदा या दोन्ही नद्या बरोबरीनेच वाहतात. महाराष्ट्रातून वाहणारा तापीचा प्रवाह सुमारे दोनशे किलोमीटर लांबीचा आहे.
गावीलागड टेकड्यांच्या प्रदेशात उगम पावणारी ‘पूर्णा’ नावाची एक मोठी नदी जळगाव जिल्ह्यात तापी नदीस येऊन मिळते. पूर्णा ही तापीची उपनदी आहे.
त्याचप्रमाणे पांझरा’ आणि ‘गिरणा’ या उपनद्याही सातमाळा डोंगरात उगम पावून उत्तरेकडे वाहत तापी नदीस येऊन मिळतात.तापी नदीच्या मुखाजवळच गुजरातमधील प्रसिद्ध असे सुरत शहर वसले आहे.
ऑगस्ट 1915 मध्ये थायलंडमधील तापी नदीला भारतातील तापी नदीचे नाव देण्यात आले.
धार्मिक महत्त्व:
पौराणिक कथेनुसार, तापी नावाची तापी नदी ही सूर्याची (सूर्य देव) कन्या आहे. काहीजण म्हणतात की सूर्याने तापी नदीची निर्मिती स्वत: च्या तीव्र उष्णतेपासून स्वत: ला वाचवण्यासाठी केली. महाकाव्य महाभारतात या नदीचा उल्लेख आढळतो, त्यानुसार तपती चंद्रवंशाचा एक महान नायक संवरन याच्याशी विवाह केला होता.
ताप्ती आणि संवरन यांनासुद्धा कुरु नावाचा मुलगा होता. त्याच्या नावावरच कुरु राजवंश सुरू झाला. तापींना हिंदूंमध्ये देवी मानले जाते आणि त्यांच्यात पूजा केली जाते.
तापीच्या गुणवत्तेला समर्पित पुराणात नदीची तुलना गंगेसह इतर सर्व नद्यांशी केली आहे आणि ती दैवी आहे. तापी पुराणात असा दावा केला आहे की गंगेत स्नान करणे, नर्मदेचे साक्षीदार होणे आणि तापीचे स्मरण केल्याने सर्व पापांपैकी एक शुद्ध होईल.
तापी नदीला इतके महत्त्व का आहे याचे एक कारण म्हणजे त्यात अनेक बंदरे आहेत जिथे आंतरराष्ट्रीय व्यापार होतो. तापी नदी भारतातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेल्या तीन राज्यांमधून जाते: मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र आणि गुजरात. खंभात खाडीत वाहणाऱ्या नद्यांपैकी ही एक आहे.
तापी नदीचे ऐतिहासिक महत्त्व सुरतच्या तापी नदीने उत्पादनांच्या निर्यातीसाठी प्रमुख बंदर तसेच हज ते मक्केपर्यंत प्रवास करणाऱ्या मुस्लिम यात्रेकरूंसाठी एक प्रमुख थांबा म्हणून काम केले त्या काळापर्यंतचे आहे.
तापी नदी मोठ्या संख्येने लोकांना, विशेषत: धोडिया आणि भिल्ल यांसारख्या आदिवासी जमातींना पुरवते, जे तिच्यावर पूर्णपणे अवलंबून आहेत.
तापी नदीच्या सभोवतालची माती शेतीसाठी योग्य आहे. तापी नदीजवळ राहणारे ग्रामीण आणि आदिवासी लोक विविध प्रकारच्या प्रमुख पिकांच्या संकलनात मदत करतात आणि त्यांच्या उत्पन्नाला पूरक म्हणून त्यांची बाजारात विक्री करतात.
तापी नदीचे सिंचन पाणी मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते. वाघ, सिंह, साप, अस्वल आणि इतर प्रजातींसह अनेक वन्य प्राणी तापी नदीला घर म्हणतात.
तापी नदीच्या खोऱ्यातील हवामान हे पात्राच्या वरच्या आणि मध्यभागी नैऋत्य पावसाळी हंगाम वगळता वर्षभर कडक उन्हाळा आणि सामान्य कोरडेपणाचे वैशिष्ट्य आहे, परंतु तापमान, पाऊस, आर्द्रता आणि इतर हवामानाचे मापदंड बदलतात.
तापी नदीवरील महत्त्वाची शहरे आहेत ती पुढीलप्रमाणे;-
ब-हाणपूर, चांगदेव, एलदाबाद , भुसावळ, नांदेड , थाळनेर, सारंगखेड, प्रकाशे, ताळोदे , मांडवी, सुरत. तसेच तापी नदीच्या खोर्‍यात मेळघाट यावल ही अभयारण्ये आहेत.
महाराष्ट्रामधून वाहणाऱ्या तापी नदीचे पात्र रुंद आणि विस्तृत असे आहे. तापी नदीच्या तीरावर मोठ्या प्रमाणावर तीर्थक्षेत्रे आहेत. सत चांगदेव-समाधी तापी-पूर्णा नद्यांच्या संगमाजवळ आहे; तर जवळच एदलाबाद येथे संत मुक्ताबाईंचे प्रसिद्ध देवालय आहे. त्याचप्रमाणे तापीच्या तीरावरच प्रकाशे हे प्राचीन तीर्थक्षेत्र आहे.
तापी नदीच्या तीरावर प्राचीन मानवी संस्कृतीचे अनेक अवशेष उत्खनतात मिळून आले आहेत. फार पूर्वीपासून तापी नदीच्या खोऱ्यात आदिवासी लोकांची संस्कृती बहरली आहे. तापी नदीच्या पाण्यावर आदिवासी बांधवांचे जीवन अवलंबून आहे.
तापी खोऱ्यातील जंगलात इमारती लाकूड, जळण, बांबू, डिंक, तेंडू इ. जंगली उत्पन्ने मिळतात. वाघ, हरिण, रानडुक्कर, तरस, कोल्हा इ. वन्यपशू व अनेक जातीचे पक्षी, सर्प वगैरे आढळतात. नद्यांत व समुद्रात मासे पुरेसे मिळतात. सुरतेचे बंदर गाळाने भरून आल्यामुळे आणि मुंबईचे महत्त्व वाढल्यामुळे सुरतेला पूर्वीचे महत्त्व राहिले नाही.
तापीच्या खोऱ्यातून जाणारा सुरत–भुसावळ हा लोहमार्गही तितकासा महत्त्वाचा राहिलेला नाही. त्यापेक्षा मुंबई–नासिक–मनमाड–भुसावळ हा मार्ग अधिक रहदारीचा व उपयुक्त झाला आहे.
त्याचा जळगावच्या पूर्वेचा काही भाग काही अंशी तापी–पूर्णा खोऱ्यातून जातो. तसेच तापी खोऱ्यातील धुळे, जळगाव, भुसावळ, अकोला, अमरावती इ. शहरांवरून राष्ट्रीय महामार्ग जातात. उकाई धरण हे धरण आहे, सरदार सरोवरानंतर तापी नदीच्या पलीकडे बांधलेले उकाई धरण हे गुजरातचे दुसरे सर्वात मोठे जलाशय आहे.
वल्लभ सागर हे त्याचे दुसरे नाव आहे. धरणाची नियमावली मात्र 335 फूट ठेवण्यात आली आहे. बुधवारी, गुजरात, महाराष्ट्र आणि मध्य प्रदेशच्या उच्च पाणलोट क्षेत्रातून आवक 13,945 क्युसेक होती, तर विसर्ग 800 क्युसेक ठेवण्यात आला होता.
